धनगढी ः दशैं र तिहार नेपाली संस्कृतिको आधारस्तम्भ मानिन्छन्। यी चाडपर्वहरूले नेपाली समाजको एकता, समृद्धि र सांस्कृतिक धरोहरलाई प्रतिबिम्बित गर्छन्। दशैं, जसलाई विजयादशमी पनि भनिन्छ, असत्यमाथि सत्यको विजय र अधर्ममाथि धर्मको जितको प्रतीक हो। तिहार, जसलाई दीपावली वा भाइटीकाको नामले पनि चिनिन्छ, उज्यालो, प्रेम र सम्बन्धको उत्सव हो। यी दुवै पर्वहरू नेपालका विभिन्न जातजाति, धर्म र समुदायका मानिसहरूले हर्षोल्लासका साथ मनाउँछन्। यिनको ऐतिहासिक, धार्मिक र सामाजिक महत्वले नेपाली पहिचानलाई विश्वसामु उजागर गरेको छ।
दशैंको उत्पत्ति प्राचीन हिन्दु धर्मग्रन्थहरू, विशेष गरी रामायण र महाभारतसँग जोडिएको छ। रामायणअनुसार, भगवान् रामले रावणमाथि विजय प्राप्त गरेको दिनलाई विजयादशमीको रूपमा मनाइन्छ। रावण, जो एक विद्वान् तर अधर्मी राजा थिए, उनले सीतालाई हरण गरेपछि भगवान् रामले नौ दिनसम्म युद्ध लडेर दशौं दिनमा रावणलाई परास्त गरे। यो घटनाले असत्यमाथि सत्यको विजयलाई चित्रण गर्छ। यही कारणले दशैंलाई दस दिनसम्म मनाइन्छ, जसमा नवरात्रिको विशेष महत्व रहन्छ।
महाभारतमा पनि दशैंको सन्दर्भ पाइन्छ। पाण्डवहरूले आफ्नो वनवास र अज्ञातवासको समयमा शक्तिको उपासना गरेर युद्धमा विजय प्राप्त गरेको विश्वास गरिन्छ। यो पर्वले शक्ति, साहस र धैर्यताको पूजा गर्ने परम्परालाई जोड दिन्छ। नेपालमा गोर्खाली राजा पृथ्वीनारायण शाहले एकीकरणको समयमा दशैंलाई विशेष महत्व दिएर सैन्य शक्ति र एकताको प्रतीक बनाए। उनले विजयादशमीको दिनमा विभिन्न राज्यहरूलाई एकीकरण गर्ने अभियानलाई अगाडि बढाए, जसले दशैंलाई राष्ट्रिय एकताको पर्वको रूपमा पनि स्थापित गर्यो।
दशैं नवरात्रिको नौ दिनसम्म दुर्गा माताको विभिन्न रूपहरूको पूजा गरेर मनाइन्छ। प्रत्येक दिनमा दुर्गा माताको फरक-फरक स्वरूप (जस्तै शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चन्द्रघण्टा आदि) को पूजा गरिन्छ। नवरात्रिको पहिलो दिनमा जमरा राख्ने परम्परा छ, जसलाई जीवनको समृद्धि र उर्वरताको प्रतीक मानिन्छ। दशैंको मुख्य दिन, विजयादशमीमा, परिवारका ठूला-बूढाबाट टीका र जमरा ग्रहण गर्ने चलन छ। यो परम्पराले परिवारमा आपसी प्रेम, सम्मान र एकताको सन्देश बोकेको छ।
दशैंमा रातो टीका र जमराको विशेष महत्व छ। रातो टीका शक्ति, विजय र समृद्धिको प्रतीक हो भने जमरा प्रकृतिको हरियाली र जीवनशक्तिको प्रतीक हो। विभिन्न समुदायमा दशैं मनाउने तरिका फरक-फरक भए पनि यसको मूल भावना एकताको छ। पहाडी क्षेत्रमा दशैंलाई विशेष उत्सवको रूपमा मनाइन्छ भने तराईमा यसलाई दसैँ र दीपावलीको संयुक्त रूपमा मनाउने चलन छ।
तिहार, जसलाई दीपावली वा यमपञ्चक पनि भनिन्छ, उज्यालो र समृद्धिको पर्व हो। यो पर्व पनि रामायणसँग जोडिएको छ। भगवान् राम अयोध्या फर्कदा स्थानीयवासीले दीप प्रज्वलन गरेर स्वागत गरेको कथालाई तिहारको आधार मानिन्छ। साथै, तिहारमा लक्ष्मी पूजा र भाइटीकाको विशेष महत्व छ। लक्ष्मी पूजा धन, समृद्धि र सुखको कामनासँग सम्बन्धित छ भने भाइटीका दाजुभाइ र दिदीबहिनीको प्रेमको प्रतीक हो।
तिहारको ऐतिहासिक महत्व नेपालको सांस्कृतिक विविधतासँग पनि जोडिएको छ। यो पर्व विभिन्न जातजाति र समुदायमा फरक-फरक तरिकाले मनाइन्छ। उदाहरणका लागि, नेवार समुदायमा तिहारलाई मोहनी नखःको रूपमा मनाइन्छ, जहाँ कुमारी पूजा र आत्मपूजा (म्हः पूजा) को विशेष महत्व छ। यस्तै, थारू समुदायमा तिहारलाई सामाचकेवाको रूपमा मनाउने चलन छ।
तिहार पाँच दिनसम्म मनाइन्छ, जसमा प्रत्येक दिनको आ-आफ्नो महत्व छ। पहिलो दिन काग तिहारमा कागलाई यमराजको दूतको रूपमा पूजा गरिन्छ। दोस्रो दिन कुकुर तिहारमा कुकुरलाई घरको रक्षकको रूपमा सम्मान गरिन्छ। तेस्रो दिन गाई तिहार र लक्ष्मी पूजा गरिन्छ, जसमा गाईलाई पवित्र पशु र लक्ष्मीलाई धनकी देवीको रूपमा पूजा गरिन्छ। चौथो दिन गोवर्धन पूजा वा म्हः पूजा गरिन्छ, जसले प्रकृति र आत्मसम्मानको महत्वलाई दर्शाउँछ। अन्तिम दिन भाइटीकामा दिदीबहिनीले दाजुभाइको दीर्घायु र समृद्धिको कामना गर्छन्।
तिहारमा दीप प्रज्वलनको विशेष महत्व छ। घर, आँगन र छतमा दीपहरू बालेर अन्धकारलाई हटाउने प्रतीकात्मक सन्देश दिइन्छ। साथै, रंगोली बनाउने, घर सजाउने र मिठाई बाँड्ने परम्पराले सामाजिक सद्भाव र एकताको सन्देश प्रवाह गर्छ।
दशैं र तिहारले नेपाली समाजमा गहिरो सामाजिक र आर्थिक प्रभाव पार्छन्। यी पर्वहरूले परिवार र समुदायलाई एकताबद्ध बनाउँछन्। टाढा-टाढा रहेका आफन्तहरू एकै ठाउँमा भेला हुन्छन्, जसले सामाजिक बन्धनलाई बलियो बनाउँछ। साथै, यी पर्वहरूमा नयाँ लुगा, मिठाई, उपहार र पूजाका सामग्रीको खरिदले बजारमा आर्थिक गतिविधि बढ्छ। विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रमा यी पर्वहरूले स्थानीय हस्तकला, कृषि उत्पादन र व्यापारलाई प्रोत्साहन गर्छन्।
आधुनिक युगमा दशैं र तिहारको स्वरूपमा केही परिवर्तन आएको छ। वैदेशिक रोजगारी र शहरीकरणका कारण धेरै नेपालीहरू विदेशमा छन्, तर उनीहरूले पनि यी पर्वलाई उत्तिकै उत्साहका साथ मनाउँछन्। सामाजिक सञ्जाल र प्रविधिको प्रयोगले दशैं र तिहारको महत्व विश्वव्यापी भएको छ। तथापि, आधुनिकताको प्रभावले यी पर्वहरूको परम्परागत स्वरूपमा केही चुनौतीहरू पनि देखिएका छन्। उदाहरणका लागि, उपभोक्तावाद र व्यापारीकरणले यी पर्वहरूको आध्यात्मिक र सांस्कृतिक पक्षलाई ओझेलमा पार्ने खतरा छ।
दशैं र तिहार नेपाली संस्कृतिको अमूल्य रत्न हुन्। यी पर्वहरूले हाम्रो धार्मिक विश्वास, सामाजिक एकता र सांस्कृतिक धरोहरलाई जीवन्त राख्छन्। यिनको ऐतिहासिक र धार्मिक महत्वले नेपाली समाजलाई एकताबद्ध बनाएको छ भने आधुनिक सन्दर्भमा पनि यी पर्वहरूले विश्वभरि नेपाली पहिचानलाई उजागर गरिरहेका छन्। यी पर्वहरूको संरक्षण र प्रवर्द्धनले भावी पुस्तालाई हाम्रो गौरवमय संस्कृतिको महत्व बुझाउनेछ।
प्रतिक्रिया जनाउनुहाेस्
